Yazı: Yasemin Türker ve Utku Özer

İnsanın ölümsüzlük arayışı yeni değil. En eski anlatılardan beri insanlar, ölümsüz olmanın ya da en azından daha uzun yaşamanın yolunu arıyor. Dört bin yıl önce yazılan Gılgamış Destanı, bir kralın sonsuz yaşam arayışının boşuna olduğunu anlatır. Yunan mitolojisinde, ölümsüzlüğü kazanmasına rağmen gençliğini yitiren ve sonsuz bir çürümeye mahkum Tithonus, ibretlik bir karakterdir. Orta Çağ simyacıları yaşam iksirinin, Rönesans kaşifleri “gençlik çeşmesi”nin peşindeydi. 20. yüzyılda bilimkurgu yazarları dijital ölümsüzlük senaryoları kurdu.

Yüzyıllar boyunca vaat değişmedi: Zamanı kontrol etmek, yaşlanmanın önüne geçmek, ölümü yenmek. Eskiden bu biraz sihirken, bugün giderek bilimin ve ekonominin konusu hâline geliyor.

Kitapçı raflarında uzun yaşamanın sırları

Hiçbir çağda insanlar uzun yaşam üzerine bu kadar çok okumadı, konuşmadı, kaygılanmadı. Kitapçı rafları, “uzun yaşam”, “longevity”, “mavi bölgeler” başlıklarıyla dolu. Doktorlar yazarlığa, araştırmacılar influencer’lığa yöneldi; bir zamanlar kader sayılan yaşlanma, kişisel bir projeye dönüştü. Bu konuda yazılan kitaplar küresel çok satan listelerine giriyor, Türkçe çevirileri İngilizce baskıların hemen ardından yayımlanıyor.

Beslenme ve egzersiz reçetelerinin arkasında ise daha derin bir soru var: Daha uzun yaşamayı başarırsak bunun maliyetini kim üstlenecek, kimler bakım görecek, “uzun yaşam” gerçekte ne anlama gelecek?

Bugün "longevity" ile ilgili kitapçı raflarına baktığımızda, iki ana hattın kesiştiğini görüyoruz: Bir yanda medikal bulgularla beslenen yaşam tarzı ve beslenme önerileri, diğer yanda demografik, ekonomik ve etik tartışmalar.

Peter Attia’nın Outlive: Uzun Yaşama Bilimi ve Sanatı bu iki hattı dengeli biçimde birleştiren örneklerden biri. Attia, yaşam süresinden çok “sağlıklı yaşam süresi”ni uzatmayı hedefliyor; bu da kardiyometabolik risklerin (kalp, tansiyon, şeker ve kilo dengesini birlikte etkileyen sağlık denklemi) erken tespitinden, dayanıklılık ve kuvvet antrenmanlarına, kas kütlesinin korunmasına, iyi uykuya ve stres yönetimine uzanan bütüncül bir yaklaşım gerektiriyor. Kitap zaman zaman fazla kişisel ve iddialı bulunsa da geç müdahale eğilimine karşı güçlü bir karşı tez oluşturduğu konusunda genel bir mutabakat var.

David Sinclair’in Yaşam Döngüsü: Yaşlanmanın Sebepleri ve Nasıl Önlenebileceği Üzerine Devrim Yaratan Bir Teori adlı kitabı çok daha iddialı bir çerçeve sunuyor. Sinclair yaşlanmayı, “hücrelerin kim olduklarını unutması” olarak tanımlıyor; bu unutmayı tersine çevirmek için de üç temel biyolojik mekanizmaya odaklanıyor: Hücresel enerji üretimini ayakta tutan NAD⁺, onarım ve stres yanıtını yöneten sirtuinler ve hücreye ne zaman büyüyüp ne zaman dinleneceğini söyleyen mTOR. Bilim dünyasında temkinli yaklaşımlar ağır bassa da kitabın geniş bir okur kitlesine ulaşması; gençliğin artık biyoteknolojiyle iç içe, bilimsel bir vaat ile kültürel bir hayal arasındaki yeni bir mite dönüştüğünü gösteriyor.

Öte yandan yaşam tarzı odağındaki kitaplar, bilimsel keşifleri gündelik hayata aktarıyor. Dan Buettner, henüz Türkçeye çevrilmeyen The Blue Zones’ta, İkarya’dan Okinawa’ya uzanan araştırmalarına dayanarak bitki ağırlıklı beslenme, düşük yoğunlukta sürekli hareket, güçlü sosyal bağlar ve amaç duygusunun uzun ömürle ilişkisini anlatıyor. Valter Longo’nun Uzun Yaşama Diyeti ise bitki temelli, nispeten düşük proteinli beslenmeyi, aralıklı oruç benzeri bir modelle birleştiren, laboratuvar verilerini pratik hayata uyarlamaya çalışan bir rehber.

Longevity tartışmasını yalnızca beden ve genetik düzeyinde bırakmayan kitaplar da var. Lynda Gratton ve Andrew Scott’ın 100 Yıllık Yaşam: Uzun Ömür Çağında Nasıl Yaşayacak ve Nasıl Çalışacağız? adlı kitabı, klasik eğitim-iş-emeklilik üçlemesinin yerini çok evreli bir yaşama bıraktığını savunuyor. İnsanların 65 yaşında emekli olup hayatlarının geri kalan 30-35 yılını aynı modelle sürdüremeyeceğine dikkat çekerek yeni finansal, eğitimsel ve kurumsal düzenlemelere ihtiyaç olduğunu öne sürüyorlar.

Camilla Cavendish’in Extra Time adlı kitabı ise yaşlanan toplumların sağlık, bakım ve emeklilik alanındaki sorunlarını gazeteci gözüyle inceliyor; “genç-yaşlı” (young-old) kavramını politik tartışmalara sokarak yetmişli yaşlarına kadar aktif ve sağlıklı kalabilen yeni bir kuşaktan söz ediyor.

Türkiye'den çalışmalar

Türkiye’de longevity konusundaki en popüler kitaplardan biri Ayşegül Çoruhlu’nun Longevity Planı: Gençleşmek İsteyenlerin El Kitabı. Çoruhlu, yaşlanmayı durdurulabilir ve tedavi edilebilir bir hastalık olarak ele alan yaklaşımı benimseyerek ileri yaş hastalıklarını da bu çerçevede ele alıyor.

Murat Baş’ın Longevity Beslenmesi ve Vedat Göral’ın Longevity: Sağlıklı, Mutlu ve Güzel Yaşlanmak adlı kitapları da benzer bir eksende, beslenme ve yaşam tarzı rehberleri sunuyor.

Yaşlanma alanındaki kitaplar bize ne söylüyor?

Bu kitapların bize söylediği ortak bir şey var: Yaşlanma artık değiştirilemez bir yazgı değil, üzerinde çalışılabilir bir proje. Hepsi farklı yollar önerse de iki kavramda buluşuyorlar: Yaşam süresi ve sağlıklı yaşam süresi. Amaç yalnızca takvimdeki yılları çoğaltmak değil; o yılların içini doldurmak. Üstelik bilim, kader payını da dürüstçe veriyor: Ömrün yaklaşık dörtte üçü bizim elimizde—alışkanlıklar, uyku, hareket, sosyal bağlar—geri kalanı ise genetik piyango. Yani 80-90 yaş hak edilmiş bir sonuç; 100 yaş ise hâlâ biraz mucize, biraz istatistik, biraz da şans diyelim.

Bu tabloya uzaktan bakınca şunu görüyoruz: Yaşlanmayı “yönetilebilir” kılan bu yaklaşım, yalnızca kitaplarda kalmıyor; kültürde, ekonomide ve teknolojide kendine yeni bir sahne açıyor. Longevity bu yüzden artık sadece bir sağlık meselesi değil, çağın ruhunu yansıtan bir tema haline gelmiş durumda. Yaşam süresi uzadıkça insan kendi sonluluğuyla daha fazla uğraşıyor.

Jeff Bezos’tan Mark Zuckerberg’e, Peter Thiel’den Sam Altman’a pek çok teknoloji milyarderi, yaşlanma karşıtı girişimlere yatırım yapıyor; kimisi yaşlanan hücreleri gençleştirmeye, kimisi kan testleriyle hastalıkları çok erken aşamada saptamaya odaklanıyor.

En görünür figürlerden biri, “günde 40 hap” rutiniyle tanınan Bryan Johnson. Johnson, gençliğini bir biyolojik mühendislik projesine dönüştürürken NBA yıldızı LeBron James, kriyoterapi odaları, uyku koçları, kişisel beslenme uzmanlarıyla bedenine yılda yaklaşık 1,5 milyon dolar yatırım yapıyor. Bir yanda kendini laboratuvar titizliğiyle yöneten bir girişimci, diğer yanda bedenini kariyerinin uzantısı hâline getiren bir sporcu.

Bizse sabah kahvemizi içerken, bütçemize “kriyoterapi odası” kalemi ekleyemediğimiz için daha mütevazı sorularla oyalanıyoruz: “Ne yersem daha uzun yaşarım?” Neyse ki bilim, kahve konusunda yüzümüzü güldürüyor; son çalışmalar sabah kupasının uzun yaşam hanesine küçük ama düzenli bir artı yazdığını söylüyor.

Wellness ekonomisi

Longevity söylemi yalnızca biyoloji ve teknoloji alanında değil, wellness ekonomisinde de karşılığını buluyor. İşin ekonomi tarafına baktığımızda, bu bireysel arayışın giderek dev bir pazara dönüştüğünü görüyoruz. Global Wellness Institute (GWI), wellness ekonomisini yogadan vitaminlere, termal otellerden kişisel bakım ürünlerine, meditasyon uygulamalarından sağlıklı gıdaya kadar insanların hasta olmamak için yaptığı tüm harcamalar olarak tanımlıyor.

GWI’nin 2024 Raporuna göre küresel wellness ekonomisi 6,3 trilyon dolara ulaştı; bu da dünya GSYH’sinin yaklaşık %5,6’sına karşılık geliyor. Yani iyi hissetmek bir ülke olsaydı ABD ve Çin’den sonra dünyanın üçüncü büyük ekonomisi olurdu. Ancak bu büyüme, insanların gerçekten daha sağlıklı yaşadıkları anlamına gelmiyor; çoğu zaman sadece daha fazla “sağlıklı” etiketli ürün aldıkları anlamına geliyor.

Longevity girişimleri de yatırımcıların radarında. Pareto’nun 31 Ekim tarihli sayısında aktarıldığı üzere, 2013’te 500 milyon dolar olan longevity yatırımları 2023’te 18 milyar dolara ulaştı; pazarın 2026’ya kadar 64 milyar dolara erişmesi bekleniyor. Fakat bu hızlı büyüme aynı zamanda erişim ve eşitsizlik risklerini de beraberinde getiriyor.

OECD ve Dünya Sağlık Örgütü verileri ise varlıklı ve eğitimli bireylerin daha yoksul akranlarına kıyasla on yıla kadar daha uzun ve sağlıklı yaşadığını gösteriyor. Kök hücre enjeksiyonları, gen terapileri, özel klinikler lüks birer statü göstergesi hâline gelirken longevity söylemi, aslında yalnızca ayrıcalıklı bir azınlığın erişebildiği bir piyasa gerçeğini perdeleyebiliyor.

Biyo-iktidar tartışmasını yeniden hatırlamak

Uzun yaşam tutkusu tam da bu nedenle yalnızca bir biyoloji meselesi değil, siyasetin ve ekonominin de merkezinde yer alıyor. Daha uzun yaşamak söylemi, tıbbın sunduğu olanakları ahlaki yükümlülüklere, kişisel arzuları ise kamusal politikalara dönüştürüyor. Bu noktada Foucault’nun “biyo-iktidar” kavramı yeniden anlam kazanıyor: Devletlerin, şirketlerin ve kurumların bedenlerimiz üzerindeki kararları nasıl şekillendirdiğine bakmadan longevity tartışmasını anlamak zor.

Biyo-iktidar yalnızca devlet politikalarında değil, bireyin kendi bedenini yönetme biçiminde de işliyor. Yaşamın yönetimi artık sadece devletlerin değil, bireylerin de sorumluluğunda. Kendi sağlığını takip etmek ve korumak bir yurttaşlık görevine dönüşürken, devletin eşit sağlık koşulları yaratmadaki rolü görece geriliyor.

Akıllı saatler, DNA testleri ve kişisel sağlık uygulamaları bu özdenetim kültürünü pekiştiriyor; beden özel bir girişim, sağlık ise ahlaki bir performans hâline geliyor. Uzun yaşamak, doğru yaşamakla eşdeğer görülmeye başlanıyor. Ama bu kültür herkesi aynı biçimde etkilemiyor.

Yaşlanmanın cinsiyet boyutu tabloyu daha da karmaşıklaştırıyor: Kadınlar ortalama olarak erkeklerden daha uzun yaşıyor ama yaşamlarının son döneminde daha fazla sağlık sorunu ve yoksullukla karşılaşıyor. Yaşlanan yakınlara bakım verenlerin büyük çoğunluğu yine kadınlar. Bakımın aile içinde ve ücretsiz biçimde yürütülmesi, uzun yaşamın görünmeyen altyapısını kadın emeğine yaslıyor. Dahası, aktif yaşlanmanın teşvik edilirken emeklilik yaşının yükselmesi ya da hakların daralması, çoğu zaman bu söylemin arkasına saklanarak meşrulaştırılabiliyor.

Sonunda temel soru aynı yerde düğümleniyor: Mesele yalnızca yaşamı uzatmak değil, bunu adil biçimde yapabilmek. Uzun ömür, sadece genetik takviyelere ve pahalı tedavilere erişimle ölçülen bir ayrıcalık olmamalı; daha sağlıklı çevreler, eşitlikçi sağlık hizmetleri ve kuşaklar arası dayanışma sayesinde ortak bir kazanıma dönüşmeli. Bunun için de gençliği yücelten, yaşlılığı ise kayıp ve korkuyla özdeşleştiren anlatılardan uzaklaşmak gerekiyor.

Bu noktada Oscar Wilde’ın Dorian Gray’in Portresi hâlâ geçerli bir metafor sunuyor: Dorian, yaşlanmayan güzelliğin peşinde ruhunu kaybederken bize zor ama kaçınılmaz bir soru bırakıyor: Gerçekten daha uzun yaşamak mı istiyoruz, yoksa daha anlamlı yaşamak mı?

Utku Özer ile ilgili hikayeler